Αναζητώντας φάλαινες

Οι πρώτες επαφές

Η σχέση μου με τις φάλαινες άρχισε πριν πολλά χρόνια.

Τον Οκτώβριο του 1983 πέταγα μ' ένα Boeing 747 από το Παρίσι προς τη Μαρτινίκα της Καραϊβικής. Το Jumbo αυτό είχε 5 (!) κινητήρες, αντί για 4 που έχουν όλα τ' άλλα - το μοναδικό που συνάντησα στις δεκαετίες που ταξιδεύω. Φυσικά, δεν υπήρχε κάποια ιδιορρυθμία στην κατασκευή. Η αιτία ήταν ότι μετέφερε ένα επιπλέον κινητήρα ως ανταλλακτικό για κάποιο άλλο αεροπλάνο, το οποίο είχε πάθει βλάβη. Για αντιστάθμιση αυτού του πρόσθετου βάρους είχε πάρει μειωμένη ποσότητα καυσίμων, η οποία δεν επαρκούσε για τη διάσχιση του Ατλαντικού. Υποχρεωτικά, λοιπόν, προσγειωθήκαμε στις Αζόρες, για ανεφοδιασμό. Εκεί πληροφορήθηκα ότι στα νησιά αυτά οργανώνονταν θαλάσσιες εξορμήσεις, ειδικά για παρακολούθηση των φαλαινών (whale watching στη γλώσσα της… παγκοσμιοποίησης). Πολύ θα ήθελα να λάβω μέρος, αλλά δεν είχα χρόνο. Το αεροπλάνο πήρε καύσιμα, απογειώθηκε κι εγώ έμεινα με την επιθυμία…

Μερικά χρόνια αργότερα, το 1986, έκανα καταδύσεις στην Ερυθρά Θάλασσα, μαζί μ' έναν Αργεντινό. Στις συζητήσεις μας κυριαρχούσαν, όπως είναι φυσικό, οι διηγήσεις από διάφορες καταδυτικές εμπειρίες ανά την υφήλιο. Ο Αργεντινός μού εκθείαζε την περιοχή του Puerto Madryn (κάπου 1.200 χιλιόμετρα νοτίως του Buenos Aires), όπου κάθε Οκτώβρη συγκεντρώνονται πάρα πολλές φάλαινες, για να ζευγαρώσουν. Περιέγραφε τη συναρπαστική εμπειρία να καταδύεσαι ανάμεσα στους γίγαντες της φύσης και να παρακολουθείς τις ερωτικές περιπτύξεις τους και τις σεξουαλικές επαφές τους μέσα στο νερό. Περιττό ν' αναφέρω ότι μου κέντρισε φοβερά το ενδιαφέρον. Όμως, ποτέ δεν κατάφερα να πραγματοποιήσω αυτό το ταξίδι…

Τον Φεβρουάριο του 2002, ταξιδεύοντας στην Ανταρκτική μ' ένα μεγάλο, ρωσικό παγοθραυστικό, είχα την ευκαιρία να δω μερικές φάλαινες, αλλά από αρκετή απόσταση. Δυστυχώς, το πελώριο πλοίο δεν ήταν αρκετά ευέλικτο και γρήγορο για να μπορέσουμε να τις ακολουθήσουμε. Τα διάφορα νησάκια, τα πάμπολλα παγόβουνα, οι πορθμοί, τα στενά περάσματα και οι ρηχές θάλασσες δεν έδιναν καμιά ελευθερία κινήσεων. Έτσι, περιοριστήκαμε στην παρατήρηση των υπέροχων αυτών θηλαστικών μόνο από μακριά. Εξάλλου, οι φάλαινες σ' εκείνη την περιοχή ήταν ελάχιστες.

Στις ακτές, όμως, της Ανταρκτικής είδα αρκετές βάσεις φαλαινοθηρικών, όπου γινόταν η πρώτη επεξεργασία και ο διαχωρισμός των διαφόρων χρήσιμων προϊόντων που παράγονται από το σώμα των γιγάντων της θάλασσας.

Οι φάλαινες στον Βόρειο Ατλαντικό

Η επόμενη ευκαιρία μού δόθηκε στη Βοστώνη, στις 4 Μαΐου 2003. Μ' ένα ταχύπλοο καταμαράν συμμετείχα σε μία ειδική εξόρμηση, για να συναντήσω τις περίφημες φάλαινες στ' ανοιχτά, έξω από τις αμερικανικές ακτές.

Περιπλανηθήκαμε επί αρκετές ώρες, αναζητώντας τις φάλαινες. Δυστυχώς, δεν συναντήσαμε ούτε μία. Τζίφος! Απόλυτη αποτυχία, απέραντη απογοήτευση… Το μόνο παρήγορο ήταν ότι όταν επιστρέψαμε στο λιμάνι, έδωσαν σ' όλους μας από ένα κουπόνι με ανοιχτή ημερομηνία, για να έχουμε μια δεύτερη ευκαιρία να συναντήσουμε αυτά τα εντυπωσιακά πλάσματα.

Μερικούς μήνες αργότερα, στα τέλη Αυγούστου 2003, επισκέφθηκα την κόρη μου, η οποία σπούδαζε στην Αμερική. Έτσι, μου δόθηκε η επόμενη ευκαιρία. Την 1η Σεπτεμβρίου πήγα στο λιμάνι, για να πάρω το πλοίο. Το πρώτο που ρώτησα, φθάνοντας εκεί, ήταν αν τις τελευταίες μέρες είχαν φανεί καθόλου φάλαινες. Όταν έμαθα ότι είχαν δει αρκετές, αναπτερώθηκε το ηθικό μου. Εξαργύρωσα το κουπόνι μου και πήρα ένα καινούργιο εισιτήριο, χωρίς βέβαια να ξαναπληρώσω.

Το πλοίο μας ήταν και πάλι ένα ταχύτατο καταμαράν, που εκινείτο με ταχύτητα 35 κόμβων (περίπου 65 χιλιόμετρα) την ώρα. Η επιλογή αυτού του τύπου σκάφους για τη συγκεκριμένη εξόρμηση ήταν πάρα πολύ σωστή, γιατί είναι ιδιαίτερα ευσταθές και δεν κινδυνεύει ν' ανατραπεί όταν όλοι οι επιβάτες του μετακινηθούν συγχρόνως προς τη μία πλευρά, για να δουν κάποια φάλαινα.

Η κατεύθυνσή μας ήταν προς ESE (Ανατολικά - Νοτιοανατολικά). Ταξιδεύαμε με μεγάλη ταχύτητα επί μιάμιση ώρα. Στη διάρκεια της διαδρομής πρόβαλλαν στις οθόνες του πλοίου ενδιαφέρουσες ταινίες, όχι μόνο για φάλαινες αλλά και για υποβρύχιες εξερευνήσεις και γενικά για τη ζωή στις θάλασσες και τους ωκεανούς. Είχα αρχίσει ν' ανησυχώ, γιατί δεν είχαμε δει φάλαινα ούτε από μακριά, έστω με τα κιάλια.

Φθάσαμε, τελικά, στα αβαθή νερά Stellwagen, ανάμεσα στα ακρωτήρια Cape Cod και Cape Ann. Τα ρηχά νερά στο σημείο οφείλονται σ' ένα υποθαλάσσιο βουνό, που φθάνει, στο υψηλότερο σημείο του, στα 18 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του ωκεανού. Έχει μήκος 19 μίλια και έκταση περίπου 42 τετραγωνικά μίλια. Το ανακάλυψε, το 1854, ο υποπλοίαρχος Henry S. Stellwagen, ο οποίος περιέγραψε το εύρημά του ως εξής: «Θεωρώ ότι έκανα μία σημαντική ανακάλυψη ανάμεσα στα δύο ακρωτήρια. Πρόκειται για έναν ύφαλο, που δεν αναγράφεται σε κανένα ναυτικό χάρτη και έχει μεγάλη σημασία για τη ναυσιπλοΐα».

Αρχικά το υποθαλάσσιο βουνό αποτελούσε έναν εξαιρετικό ψαρότοπο. Αργότερα κηρύχθηκε Εθνικό Πάρκο, για την προστασία της θαλάσσιας ζωής. Έτσι μπόρεσε ν' αναπτυχθεί εκεί ένα μεγάλο πλήθος διαφόρων ειδών ψαριών και πλαγκτόν. Αυτή η αφθονία τροφής προσελκύει τις φάλαινες το καλοκαίρι, αφού το χειμώνα μεταναστεύουν στα ζεστά νερά της Καραϊβικής. Επειδή, όμως, τα υπερμεγέθη θηλαστικά κινδυνεύουν από τα μεγάλα πλοία, ιδίως από γιγαντιαία δεξαμενόπλοια, στην περιοχή του υποθαλάσσιου πάρκου ισχύουν περιορισμοί για τη ναυσιπλοϊα (π.χ. επιβράδυνση της πορείας) και ειδικές οδηγίες απαγόρευσης προσέγγισης / παρενόχλησης των φαλαινών.

Οι πρώτες εμφανίσεις

Στο ψηλότερο κατάστρωμα του πλοίου, στην υπαίθρια "ιπτάμενη γέφυρα", είχαν πάρει θέση δύο ειδικές επιστήμονες, βιολόγοι - φυσιοδίφες. Η μία από αυτές κατέγραφε, για επιστημονικούς λόγους, τις εμφανίσεις των κητών, ενώ η άλλη ενημέρωνε τους επιβάτες για το είδος και τη θέση των φαλαινών μέσω μεγαφωνικού συστήματος, μόλις αυτές εμφανίζονταν. Η θέση όπου βρισκόταν η κάθε φάλαινα (σε σχέση με την πορεία του πλοίου) περιγραφόταν απλά, χρησιμοποιώντας το σύστημα του ωροδείκτη του ρολογιού (π.χ. κατευθείαν εμπρός = 12:00, τελείως δεξιά = 3:00, εμπρός και λίγο αριστερά = 1:00 κ.ο.κ). Επίσης, έδινε πληροφορίες για τη ζωή και τις συνήθειες των φαλαινών.

Το κρύο ήταν εντονότερο στο κατάστρωμα, λόγω της μεγάλης ταχύτητας, και χρειαζόταν ζεστό ντύσιμο (άνορακ με κουκούλα και γάντια), παρότι ο καιρός ήταν καλός. Κάποια στιγμή, τελείως αναπάντεχα, φάνηκαν στην επιφάνεια της θάλασσας δύο φάλαινες, που κινούνταν παράλληλα. Ήταν μία φάλαινα-μαμά μαζί με το μικρό της. Ο ενθουσιασμός μου ήταν μεγάλος, αλλά δεν πρόλαβα να τις φωτογραφίσω, γιατί βούτηξαν ταχύτατα προς τα βαθιά. Μετά από λίγα λεπτά βγήκαν και πάλι στην επιφάνεια, για να αναπνεύσουν. Αμέσως εξέπνευσαν με δύναμη, δημιουργώντας δύο μεγάλους πίδακες. Μου θύμισαν τους τεράστιους θερμούς πίδακες (γκέιζερ) που είχα δει στο Yellowstone park των ΗΠΑ. [Τέτοιοι πίδακες υπάρχουν και σε άλλα μέρη της Γης (π.χ. στην Ισλανδία), αλλά δεν είναι πολλοί.] Το θέαμα ήταν πολύ εντυπωσιακό.

Σε αντίθεση μ' αυτό που πιστεύει ο περισσότερος κόσμος, η στήλη που δημιουργείται κατά την εκπνοή της φάλαινας περιέχει μόνο υδρατμούς και όχι νερό. Αν στους πνεύμονές τους μπει νερό, οι φάλαινες πνίγονται, όπως ακριβώς κι εμείς οι άνθρωποι. Απλώς, το πολύ ισχυρό ρεύμα αέρος της εκπνοής τους, η οποία γίνεται από τους φυσητήρες (τα ρουθούνια), συμπαρασύρει και λίγο νερό, καθώς εκτοξεύεται με δύναμη προς τον ουρανό. Το ύψος αυτού του "σιντριβανιού" μπορεί να φθάσει μέχρι 6 μέτρα! Αρχίζουν να εκπνέουν λίγο πριν φθάσουν στην επιφάνεια και μόλις βγάλουν το κεφάλι τους εισπνέουν. Όλη αυτή η διαδικασία διαρκεί ελάχιστα δευτερόλεπτα. Αμέσως μετά ξαναβουτάνε, βγάζοντας προς τα έξω την καμπουριαστή ράχη τους, όπως πολλές φορές τα δελφίνια. Οι πίδακες που σχηματίζονται κατά την εκπνοή τους βοηθούν τους φαλαινοθήρες να τις εντοπίσουν από πολύ μακριά, με τα κιάλια τους.

Τα προβλήματα της φωτογράφησης

Οι φάλαινες αναδύονταν ξαφνικά κι απροειδοποίητα -σε οποιοδήποτε σημείο του ορίζοντα, συνήθως αρκετά μακριά από το σκάφος- κι αμέσως μετά εξαφανίζονταν ταχύτατα. Οπότε ήταν πολύ δύσκολο να τις φωτογραφίσω, ιδίως τη στιγμή της εκπνοής, όταν δημιουργείται εκείνη η θεόρατη στήλη συμπυκνωμένων υδρατμών. Για να το κατορθώσω ήταν απαραίτητη μια αυτόματη φωτογραφική μηχανή με τηλεφακό, δεδομένου ότι ο χρόνος εστίασης και φωτομέτρησης ήταν ελάχιστος και η απόσταση μεγάλη. Όλα έπρεπε να γίνουν μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου, άντε… σε μερικά (ελάχιστα) δευτερόλεπτα. Για να τραβήξει κάποιος δεύτερη πόζα στην ίδια έξοδο της φάλαινας από το νερό, πρέπει, απαραιτήτως, η φωτογραφική μηχανή να διαθέτει μοτεράκι, για να προχωρά το φιλμ πολύ γρήγορα στην επόμενη πόζα. Με χειροκίνητους χειρισμούς αυτό είναι ανέφικτο…

Τις πρώτες φορές δεν κατάφερα να τραβήξω φωτογραφία. Απέτυχα παταγωδώς! Μόλις έβλεπα τις φάλαινες, προσπαθούσα να σκοπεύσω, για να τις τραβήξω. Αλλά, ήταν ήδη αργά. Δεν είχα χρόνο όχι να ρυθμίσω την απόσταση ή να ζουμάρω με τον τηλεφακό, αλλά ούτε καν να σκοπεύσω, δηλαδή να φέρω το θέμα μπροστά στο φακό! Σιγά-σιγά, όμως, ανακάλυψα ότι έπρεπε με το ένα μάτι να σκοπεύω (στο περίπου) μέσα από τον τηλεφακό της φωτογραφικής και με το άλλο μάτι, το ελεύθερο, να ανιχνεύω τον ορίζοντα, για να εντοπίζω τις φάλαινες. Έτσι, ήμουν σχεδόν έτοιμος και με μία μικρή μετακίνηση της μηχανής εύρισκα καλύτερα τον στόχο. Κάποιες φορές, βέβαια, από το άγχος μου πάτησα το κουμπί τόσο γρήγορα, που η μισή φάλαινα… "κόπηκε"! Έμεινε έξω από τη φωτογραφία! Τελικά, αυτή η μέθοδος άρχισε ν' αποδίδει. Λίγο αργότερα επινόησα ένα ακόμη τρικ: άρχισα να πιέζω ελαφρά το μπουτόν συνεχώς, ώστε η μηχανή να φωτομετρά μονίμως και να είναι πάντα έτοιμη. Με λίγο μεγαλύτερη πίεση τραβούσα τη φωτογραφία. Έτσι, με την "προκαταβολική" φωτομέτρηση κέρδιζα κάπου ένα δευτερόλεπτο ακόμη…

Ευτυχώς, εκείνη τη μέρα υπήρχαν στην περιοχή πολλές φάλαινες, που έβγαιναν στην επιφάνεια αρκετά συχνά.

Όπως διαπίστωσα, η καλύτερη θέση για φωτογράφιση ήταν στις δύο "μύτες" που υπάρχουν στο εμπρός μέρος του καταμαράν, στις δύο πλώρες. Εκεί έβλεπα τα γιγάντια ζώα πρώτος, είχα απεριόριστη ορατότητα, ήμουν αρκετά κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας (σε σύγκριση με τα επάνω καταστρώματα) και δεν μου εμπόδιζε κανείς τη θέα. Στην αρχή, λόγω έλλειψης πείρας, είχα πάει σε τελείως λάθος θέση. Είχα παρασυρθεί από τους άλλους επιβάτες και είχα καθίσει στη τελευταία σειρά θέσεων του καταστρώματος, τελείως πίσω, στην πρύμνη, πάνω από τις έλικες, κοιτάζοντας δηλαδή προς τα απόνερα…

Οι φάλαινες συνηθίζουν να τραβάνε απανωτές ρουφηξιές αέρα, πριν βουτήξουν για τα βαθιά κι εξαφανιστούν ξανά για αρκετή ώρα. Στα μικρά, ενδιάμεσα χρονικά διαστήματα, ανάμεσα στις διαδοχικές αναπνοές, παραμένουν πολύ κοντά στην επιφάνεια. Ανακάλυψα, λοιπόν, ότι με το πελώριο σώμα τους προκαλούν μία τοπική ηρεμία στην επιφάνεια της θάλασσας, όταν βρίσκονται σε πολύ μικρό βάθος. Παρατηρώντας προσεκτικά, διέκρινα μία μεγαλούτσικη περιοχή σε σχήμα οβάλ, όπου τα νερά ήταν πιο ήρεμα απ' ό,τι τριγύρω. Αυτές οι μικρές "λαδιές", άλλοτε μονές κι άλλοτε διπλές, πρόδιδαν την ύπαρξη των γιγαντιαίων θηλαστικών. Μου φανέρωναν σε ποια περιοχή πιθανώς θα αναδυόταν λίγο μετά η φάλαινα, είτε μόνη της είτε με το μικρό της. Έτσι, έστρεφα την προσοχή μου προς τα 'κεί.

Αυτή η ανακάλυψη με διευκόλυνε αφάνταστα. Κάποια στιγμή είδα, κατευθείαν εμπρός, ακριβώς στην πορεία του πλοίου, δύο φάλαινες να εκτοξεύουν ταυτοχρόνως τους πίδακές τους σε απόλυτο συγχρονισμό. Ξεφυσώντας μαζί, δημιούργησαν ένα ωραιότατο θέαμα, που, παρότι δεν πρόλαβα να φωτογραφίσω σ' όλο του το μεγαλείο, το απόλαυσα…

Είδη φαλαινών

Οι φάλαινες υποδιαιρούνται σε δύο μεγάλες ομάδες:

1. Φάλαινες με δόντια

Επιστημονικά ονομάζονται με τον ελληνικό όρο οδοντοκήτη. Στην ομάδα αυτή ανήκουν, μεταξύ άλλων, οι εξής:

• Sperm whales.

Είναι οι μεγαλύτερες φάλαινες της ομάδας αυτής, με διάσημο εκπρόσωπό τους τον Moby Dick. Έχουν μεγάλο κεφάλι, στις κοιλότητες του οποίου υπάρχει ένα λευκό λιπαρό ελαιώδες υγρό, το sperm. Το sperm χρησιμοποιείται για κατασκευή κεριών, αλοιφών, καλλυντικών κ.λπ. Η λέξη σπαρματσέτο προέρχεται από τις λέξεις sperm+cetus (το κήτος που έχει sperm). Οι φάλαινες αυτές είναι συγγενείς με τα δελφίνια.

• Orca

Πρόκειται για τις γνωστές killer whales (φάλαινες - δολοφόνοι). Είναι επιθετικές και σαρκοβόρες. Τρώνε ακόμη και άλλες φάλαινες. Οι όρκες είναι πολύ όμορφες με τις χαρακτηριστικές μεγάλες, λευκές βούλες τους. Δεν έχουν πολύ μεγάλο μέγεθος, αλλά ενωμένες σε κοπάδι σκοτώνουν ακόμη και τις γιγαντιαίες μπλε φάλαινες.

• Beluga (λευκή φάλαινα)

Το όνομά τους είναι ρωσικό και σημαίνει (σε ελεύθερη απόδοση) λευκάρα, δηλαδή μεγάλη λευκή. Ζει κυρίως στον Αρκτικό Ωκεανό και τις γειτονικές θάλασσες. Μερικές φορές διεισδύει ακόμη και μέσα στα ποτάμια που εκβάλλουν σ' αυτές. Το μέτωπό της είναι στρογγυλό κι έχει μήκος συνήθως 4 μέτρα.

2) Φάλαινες χωρίς δόντια

Επιστημονικά ονομάζονται με τον ελληνικό όρο μυστακοκήτη. Έχουν μεγάλο στόμα, αλλά στην επάνω σιαγόνα έχουν κεράτινα ελάσματα αντί για δόντια (έως 400 σε κάθε πλευρά). Αυτά ονομάζονται μπαλένες και χρησιμεύουν για να φιλτράρουν το θαλασσινό νερό και να συγκρατούν την τροφή. Μοιάζουν με υπερβολικά μεγάλη βούρτσα ή μουστάκι (σ' αυτό οφείλεται και η ονομασία τους). Οι μπαλένες είναι λεπτές επιμήκεις ταινίες, που μπορούν να φθάσουν σε μήκος μέχρι και τα 3 μέτρα! Είναι φτιαγμένες από υλικό παρόμοιο μ' εκείνο των νυχιών μας.

Η συγκεκριμένη ομάδα τρέφεται κυρίως με πλαγκτόν και κατά προτίμηση με κριλ (=είδος μικρής γαρίδας), που αφθονεί στους ωκεανούς και αποτελεί τη βάση της διατροφικής αλυσίδας. Για να συλλέξουν την τροφή τους, οι φάλαινες αυτές ανοίγουν το στόμα τους, το γεμίζουν με νερό, στη συνέχεια το κλείνουν και με τη γλώσσα τους διώχνουν το νερό, οπότε η τροφή συγκρατείται από τις μπαλένες.

Αυτά τα κεράτινα ελάσματα αποτέλεσαν το υλικό για την κατασκευή διαφόρων αντικειμένων, όπως π.χ. γυναικείων κορσέδων, στηθοδέσμων κ.λπ. Είναι οι γνωστές μας μπανέλες, ονομασία που προέκυψε από αναγραμματισμό της λέξης μπαλένες.

Οι φάλαινες αυτές καταδύονται προς αναζήτηση τροφής, αλλά και για να αποφύγουν τους εχθρούς τους. Μπορούν να καταδυθούν σε μεγάλα βάθη (μέχρι 400 μέτρα) και να παραμείνουν κάτω από την επιφάνεια του νερού επί πολύ χρόνο (μέχρι μισή ώρα). Αυτό το πετυχαίνουν χάρη στην ικανότητά τους να επιβραδύνουν τους σφυγμούς της καρδιάς τους και χάρη στην υψηλή περιεκτικότητα των μυών του σε μυοσφαιρίνη, η οποία συγκρατεί οξυγόνο (όπως η αιμοσφαιρίνη, που υπάρχει στο αίμα μας).

Στην ομάδα αυτή ανήκουν, μεταξύ άλλων, οι εξής φάλαινες:

• Blue whale (Μπλε φάλαινα).

Έχει μήκος μέχρι 30 μέτρα και το βάρος της φθάνει τους 200 τόνους! Παρά το μέγεθός της, η καρδιά της χτυπά μόλις 9 φορές ανά λεπτό! Πρόκειται για έναν τελείως άκακο γίγαντα, που τρώει μόνο πλαγκτόν. Θεωρείται το μεγαλύτερο ζώο που έζησε ποτέ στη Γη. Για σύγκριση αναφέρω ότι οι ειδικοί επιστήμονες υπολογίζουν ότι οι μεγαλύτεροι δεινόσαυροι (βροντόσαυροι) είχαν μέγιστο βάρος τους 33 τόνους… μόνο!

• Minke whale (Φάλαινα του Minke)

Είναι μικρόσωμη και το βάρος της δεν ξεπερνά τους 10 τόνους. Κολυμπάει γρήγορα (η ταχύτητά της φθάνει τους 25 κόμβους) και της αρέσουν τα παγωμένα νερά. Εκπνέοντας δημιουργεί ένα μικρό και δυσδιάκριτο πίδακα. Είχα την τύχη να δω από κοντά μερικές φάλαινες αυτού του είδους στον Νότιο Παγωμένο Ωκεανό, κοντά στις ακτές της Ανταρκτικής.

• Right whale (Σωστή φάλαινα)

Την είχαν ονομάσει έτσι οι παλιοί φαλαινοθήρες, γιατί είναι αργοκίνητη, έχει μεγάλο μέγεθος (μέχρι 60 τόνους), εκτοξεύει πίδακα πολύ ψηλά (μέχρι τα 6 μέτρα), προδίδοντας την παρουσία της από μεγάλη απόσταση. Όταν πεθαίνει, βγαίνει στην επιφάνεια. Αποτελούσε, λοιπόν, εύκολη λεία, με αποτέλεσμα ο αριθμός των ατόμων του είδους να μειωθεί εντυπωσιακά. Η απαγόρευση της αλιείας τους (από τα μέσα της δεκαετίας του 1930) απέτρεψε την ολοκληρωτική εξαφάνισή τους.

• Humpback whale (Φάλαινα με καμπουρωτή πλάτη)

Ονομάστηκε έτσι από τη συνήθειά της να δημιουργεί μία καμάρα (αψίδα) με το σώμα της την ώρα που αρχίζει να βουτάει. Ζυγίζει μέχρι 30 τόνους, το μήκος της φθάνει τα 18 μέτρα και μπορεί να ζήσει μέχρι 80 χρόνια. Ονομάζεται και Μεγάπτερος, επειδή έχει τα μεγαλύτερα πτερύγια απ' όλες τις φάλαινες - φτάνουν μέχρι 5 μέτρα μήκος! Επίσης, έχει πολύ χαρακτηριστικές προεξοχές στο κεφάλι της (stovebolts). Η φάλαινα αυτή κάνει τις περισσότερες "ακροβατικές" κινήσεις απ' όλες τις μεγάλες φάλαινες. Το ουραίο πτερύγιό της έχει ιδιόρρυθμα ασπρόμαυρα σχέδια στην κάτω πλευρά. Αυτά τα πολύ χαρακτηριστικά λευκά σχέδια επιτρέπουν τη διάκριση και την αναγνώριση της κάθε φάλαινας, επειδή είναι μοναδικά, όπως ακριβώς τα δακτυλικά αποτυπώματα του ανθρώπου. Μάλιστα, βάσει αυτών των σχεδίων οι ειδικοί επιστήμονες που τις παρακολουθούν τακτικά τις βαφτίζουν με διάφορα ονόματα για να συνεννοούνται!

Άλλο ένα χαρακτηριστικό του είδους είναι το "τραγούδι" των αρσενικών, το οποίο διαρκεί από 10 έως 20 λεπτά και επαναλαμβάνεται για ώρες την εποχή του ζευγαρώματος. Πρόκειται για μακρόσυρτους ήχους, που θυμίζουν κάτι μεταξύ βουητών του ανέμου και ουρλιαχτών ζώου. Τα "τραγούδια" αυτά αλλάζουν από χρόνο σε χρόνο. Έχουν ηχογραφηθεί και θεωρούνται ως οι πιο πολύπλοκοι ήχοι του ζωικού βασιλείου (υποθέτω εκτός από τα πουλιά).

Φαλαινοθηρία

Η φαλαινοθηρία πέρασε από πολύ μεγάλες διακυμάνσεις. Τον 19ο αιώνα η άνθηση της ήταν εξαιρετικά μεγάλη. Οι διάφορες τεχνικές εξελίξεις, όπως π.χ. το καμάκι με εκρηκτική ύλη προώθησης (που αντικατέστησε τη δύναμη εκτόξευσης του χεριού), αργότερα το ειδικό κανόνι εκτόξευσης καμακιών κ.ά., και η φοβερή ζήτηση των προϊόντων είχαν ως συνέπεια την τρομακτική μείωση του αριθμού των φαλαινών της Αρκτικής.

Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο χρησιμοποιούσαν μεγάλες ποσότητες γλυκερίνης (προϊόν από τις φάλαινες) για κατασκευή εκρηκτικών, αλλά και για επάλειψη των ποδιών των πολεμιστών στα χαρακώματα για αποφυγή κρυοπαγημάτων!

Το 1935 η αρκτική φάλαινα κηρύχθηκε «είδος υπό εξαφάνιση» και άρχισε να προστατεύεται. Είναι το πρώτο είδος στην ιστορία! Αλλά, ευτυχώς, φάλαινες από άλλες περιοχές της Γης μετανάστευσαν στον αρκτικό κύκλο και αύξησαν τον αριθμό των αποδεκατισμένων φαλαινών.

Τα σκήπτρα της φαλαινοθηρίας κρατάει η Ιαπωνία, καθώς αλιεύει περισσότερες φάλαινες απ' ό,τι όλες οι άλλες χώρες της υφηλίου μαζί. Το έτος 1999 ψάρεψε 17.760 φάλαινες, ενώ στη δεύτερη θέση κατατάχθηκε η Νορβηγία με 591.

Ο άνθρωπος δεν έπαψε ποτέ να ενοχλεί τα τεράστια θηλαστικά. Από το 1960 τόσο η χρήση των ηχοβολιστικών μηχανημάτων sonar όσο και αργότερα οι υποθαλάσσιες δονήσεις στο βυθό που προκαλούνται από διάφορες σεισμικές έρευνες κατά την αναζήτηση κοιτασμάτων πετρελαίου, διαταράσσει την ησυχία τους.

Το θέαμα συνεχίζεται

Οι περισσότερες φάλαινες αναδύονταν κατά ζεύγη. Ήταν μητέρες με τα μικρά τους που προχωρούσαν παράλληλα, πλάι-πλάι. Καμπούριαζαν τη ράχη τους συγχρόνως, για να βουτήξουν μαζί. Τα μικρά μερικές φορές, όμως, δεν άντεχαν πολλή ώρα σε κατάδυση και γι' αυτό αναδύονταν νωρίτερα, για να αναπνεύσουν.

Η διαφορά του θεάματος συγκριτικά με εκείνο κατά την εξόρμηση του Μαΐου ήταν εκπληκτική! Τότε δεν είχαμε δει ούτε ίχνος φάλαινας, ενώ αυτή τη φορά ήταν τόσες πολλές που ήταν αδύνατο να τις μετρήσουμε! Οι εμφανίσεις φαλαινών ίσως να υπερέβησαν τις 70! Βέβαια, ήταν εξαιρετικά δύσκολο να διακρίνει κανείς πόσα διαφορετικά ζώα ήταν. Είναι σίγουρο ότι πολλές φάλαινες θα τις είδαμε περισσότερες από μία φορές. Οι φαλαινοθεάσεις, πάντως, ήταν πολύ "χορταστικές". Κανένας δεν είχε παράπονο ακόμα κι αν έχανε κάποιες επειδή την ώρα της ανάδυσης παρατηρούσε άλλη περιοχή της θάλασσας. Έτσι, κατόρθωσα να βγάλω αρκετές φωτογραφίες, αν και οι περισσότερες δεν βγήκαν καλές.

Εκεί που νομίσαμε ότι το "σώου" είχε πια τελειώσει, τελείως ξαφνικά μία μεγάλη φάλαινα έβγαλε πολύ ψηλά έξω από το νερό την τεράστια ουρά της. Με περισσή χάρη διέγραψε μία μεγάλη καμπύλη και χάθηκε στα βαθιά! Η αρμονία και το στυλ της θύμιζαν κινήσεις ρυθμικής γυμναστικής. Ήταν μία humpback whale που έκανε ένα θεαματικό fluking. Τελικά, η τελευταία κίνηση του ουραίου πτερύγιου, πριν η φάλαινα εξαφανιστεί μέσα στα νερά του ωκεανού, μοιάζει με τελευταίο αποχαιρετισμό.

Λίγο αργότερα μία πελώρια φάλαινα πετάχτηκε ολόκληρη, κατακόρυφα, έξω από το νερό! Την ώρα που το γιγαντιαίο ζώο ξανάπεσε στη θάλασσα έκανε ένα μεγαλοπρεπές, εκκωφαντικό «πλαφ». Συγχρόνως, με τον φοβερό πάταγο εκτοξεύτηκαν ολόγυρα μεγάλες ποσότητες νερών, που είχαν εκτοπιστεί από το ογκώδες σώμα του. Το θέαμα ήταν απίστευτα εντυπωσιακό. Απολαύσαμε ένα υπέροχο breaching! Αυτό το φινάλε ήταν το αποκορύφωμα. Θα έλεγε κανείς ότι επρόκειτο για παράσταση που είχε προετοιμαστεί από έναν αριστοτέχνη σκηνοθέτη με σειρά αυξανόμενου ενδιαφέροντος και όχι για φυσική συμπεριφορά ζώων που ζουν ελεύθερα στον ωκεανό…

Αξιοσημείωτες κινήσεις και στάσεις

Οι περίεργες και ενδιαφέρουσες κινήσεις των φαλαινών, που θαύμασα κι απόλαυσα, είναι μόνο ένα μέρος από τις πολύ ιδιόρρυθμες συμπεριφορές ορισμένων ειδών. Προσφέρουν υπέροχο θέαμα, αλλά δυστυχώς αυτό συμβαίνει αρκετά σπάνια. Θα τις αναφέρω με τους αγγλικούς όρους, προσπαθώντας να τους αποδώσω και στα ελληνικά:

a) Fluking (επίδειξη της ουράς)

Καθώς καταδύονται σε μεγάλα βάθη, τα είδη Humpback και Right μερικές φορές, στην αρχή της βουτιάς, βγάζουν τελείως έξω από το νερό το ουραίο πτερύγιό τους (fluke). Άλλα είδη, όμως, δεν το κάνουν σχεδόν ποτέ.

β) Flipper slapping (χτύπημα πτερυγίων)

Οι φάλαινες Humpback και Right μερικές φορές ξαπλώνουν ανάσκελα και υψώνουν τα πτερύγια του στήθους τους έξω από το νερό και μετά τα κατεβάζουν, χτυπώντας τα με φοβερό θόρυβο, ο οποίος ακούγεται μίλια μακριά! Κανείς δεν γνωρίζει το γιατί. Ίσως να είναι ένας τρόπος επικοινωνίας ή απλώς παιχνίδι…

γ) Tail slapping (χτύπημα της ουράς)

Αφού βγάλουν το ουραίο πτερύγιό τους έξω από την επιφάνεια, οι φάλαινες χτυπούν το νερό μ' αυτό δυνατά. Αυτό το κάνουν σπανίως.

δ) Logging (ανάπαυση σαν κούτσουρο)

Οι φάλαινες αναπαύονται τελείως ακίνητες, επιπλέοντας στην επιφάνεια ή ελάχιστα κάτω από αυτή και μόνο η ράχη τους εξέχει λίγο. Η στάση ονομάζεται logging. Περιοδικώς, ανασηκώνουν το κεφάλι τους για να πάρουν μία αναπνοή κι αμέσως επιστρέφουν στην ίδια στάση (μισοκαταδύονται).

ε) Blowing (ξεφύσημα)

Πρόκειται για την εκπνοή και τη δημιουργία πίδακα από αέρα και συμπυκνωμένους υδρατμούς, που εκτοξεύει η φάλαινα όταν φθάσει στην επιφάνεια. Τα διάφορα είδη φαλαινών δημιουργούν διαφορετικούς πίδακες. Για παράδειγμα η Right σε σχήμα V η Humpback σε σχήμα θάμνου, η Sperm λοξούς προς τα μπρος και αριστερά.

στ) Open - mouth feeding (τάισμα με ανοιχτό το στόμα)

Οι φάλαινες μερικές φορές μαζεύουν την τροφή τους, προχωρώντας στην επιφάνεια με ορθάνοιχτο το πελώριο στόμα τους, το οποίο λειτουργεί σαν τεράστια σέσουλα! Έτσι καταπίνουν ολόκληρα κοπάδια ψαριών ή κριλ.

η) Spy hopping (κατασκοπευτικό πήδημα)

Καθώς είναι πολύ περίεργες, οι φάλαινες βγάζουν τη μουσούδα τους κατακόρυφα έξω από το νερό, μέχρις ότου τα μάτια τους βρεθούν επάνω από την επιφάνεια. Έτσι παρατηρούν ολόγυρα τον… επάνω κόσμο! Στη θέση αυτή παραμένουν επί αρκετή ώρα.

θ) Breaching (πήδημα έξω από το νερό)

Μερικές φορές πηδούν κατακόρυφα, με φοβερή ορμή, τελείως έξω από το νερό και κατόπιν πέφτουν ξανά, με την ουρά τους πρώτη, στη θάλασσα. Ένα τέτοιο ιδιαίτερα εντυπωσιακό άλμα είχα την τύχη να δω κι εγώ! Αυτή η "ζωηρή" δραστηριότητα είναι πιο συνηθισμένη στις νεαρές φάλαινες Humpback και Right, που είναι παιχνιδιάρες, και πολύ πιο σπάνια σε άλλα είδη. Κανείς δεν γνωρίζει αν φλερτάρουν, αν κάνουν φιγούρα, αν παίζουν ή αν συγκεντρώνουν τα ψάρια.

Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις έχουν παρατηρηθεί φάλαινες Humpback να κάνουν breaching binges (= μεθυσμένα πηδήματα), δηλαδή να πηδάνε έξω από το νερό μέχρι 200 φορές συνεχώς, σε διάστημα μιας ώρας ή και περισσότερο!

ι) Migration (μετανάστευση)

Τα διάφορα είδη φαλαινών έχουν διαφορετικές συνήθειες. Π.χ. οι ενήλικες Humpback ζευγαρώνουν και γεννούν στα νερά της Καραϊβικής, της Φλόριδα ή της Νότιας Αμερικής. Στο τέλος της άνοιξης μεταναστεύουν στη Βόρεια Αμερική (ακτές της New England κ.λπ.).

Πώς κυνηγούν οι όρκες

Συνήθως οι όρκες σχηματίζουν μια αγέλη περίπου 10 ατόμων για να κυνηγήσουν, όπως κάνουν συχνά οι λύκοι στην ξηρά. Οι φάλαινες-δολοφόνοι προτιμούν να επιτίθενται σε νεαρές φάλαινες, γιατί οι ενήλικες φάλαινες, οι οποίες είναι σαφώς μεγαλύτερες από τις ίδιες, έχουν δυνάμεις ν' αμυνθούν.

Οι φάλαινες που γεννάνε στα ζεστά νερά της Καραϊβικής μεταναστεύουν το καλοκαίρι προς τα ψυχρότερα νερά των βόρειων θαλασσών και ωκεανών σε αναζήτηση τροφής. Πρώτα αναχωρούν οι αρσενικές φάλαινες και όσες θηλυκές δεν έχουν γεννήσει. Ακολουθούν οι φάλαινες-μητέρες μαζί με τα μωρά τους.

Οι όρκες εντοπίζουν τις φάλαινες που έχουν μικρά και αρχίζουν το κυνήγι. Η μητέρα και το μικρό της μόλις αντιληφθούν τον κίνδυνο αρχίζουν να κολυμπούν γρηγορότερα για να ξεφύγουν, χωρίς βέβαια να το κατορθώνουν. Το φαλαινάκι διαθέτει λιγότερες δυνάμεις, κολυμπάει βραδύτερα (περίπου με ταχύτητα 1,5 κόμβο) και εξαντλείται πρώτο. Συνήθως μετά από 3 ώρες σταματάει από υπερβολική κούραση. Έτσι η μητέρα αναγκάζεται να σταματήσει κι αυτή.

Τότε οι όρκες προσπαθούν να διεισδύσουν ανάμεσα στη μητέρα και στο μικρό. Όταν το κατορθώσουν, το επόμενο βήμα του στρατηγικού τους σχεδίου είναι ν' ανέβουν επάνω στο φαλαινάκι και με το βάρος του σώματός τους να το πιέσουν προς τα κάτω, ώστε να μην μπορεί να βγει στην επιφάνεια για ν' αναπνεύσει. Τότε η μητέρα-φάλαινα κάνει απεγνωσμένες προσπάθειες για να σπρώξει το παιδί της προς τα πάνω. Ο αγώνας, όμως, είναι σκληρός και άνισος, γιατί οι όρκες είναι πολλές. Τελικά, πετυχαίνουν να πνίξουν το φαλαινάκι μετά από 5 έως 6 ώρες πάλης από την έναρξη της επίθεσής τους. Το δαγκώνουν και σε λίγο η θάλασσα γίνεται κατακόκκινη από αίμα…

Συνήθως τρώνε μόνο τα πιο νόστιμα μέρη (π.χ. τη γλώσσα). Όταν πια χορτάσουν, εγκαταλείψουν το μικρό κήτος και το κουφάρι βυθίζεται. Στον πάτο της θάλασσας γίνεται βορά διαφόρων ζώων που διαβιούν εκεί (μαύροι καρχαρίες, πολύ μεγάλα "σκουλήκια" κ.λπ.). Σ' ένα περιβάλλον όπου η τροφή σπανίζει, τα υπολείμματα από το νεκρό φαλαινάκι αποτελούν γι' αυτά «το μάνα εξ ουρανού»!! Η θλιμμένη μητέρα συνεχίζει μόνη της πια την πλεύση της προς τις βόρειες θάλασσες…

Οι όρκες, λοιπόν, δεν επονομάστηκαν αδίκως killer whales!

Η επιστροφή - μια συγκλονιστική εμπειρία

Παρόλο που είδα κυριολεκτικά ένα σωρό φάλαινες, από τις ιδιόρρυθμες και αξιοσημείωτες κινήσεις τους είχα την τύχη να δω μόνο τρεις: το blowing, το fluking και το breaching. Ποιος ξέρει; Ίσως, κάποτε, να με αξιώσει ο Θεός να δω και άλλες… Είναι θέμα τύχης.

Στη γέφυρα του πλοίου παρατήρησα ότι υπήρχε ένας σπόνδυλος από σπονδυλική στήλη φάλαινας. Το κεντρικό κόκαλο, χωρίς τα πλευρά, είχε διάμετρο 30 εκατοστά!

Όμως, σ' αυτό το ταξίδι ίσως το πιο αξιοσημείωτο απ' όσα είδα και περιέγραψα να ήταν κάτι άλλο: Συνταξιδιώτης μας ήταν κι ένας τυφλός Αμερικανός, που είχε έρθει μόνος του, για να "δει" τις φάλαινες! Μόνο ακούγοντας τους θορύβους, τις κραυγές και τα επιφωνήματα των άλλων θεατών, τις εξηγήσεις των βιολόγων από τα μεγάφωνα και αναπνέοντας την αρμύρα της θάλασσας "ζούσε" το θέαμα… Ήταν ένα πολύ συγκινητικό μάθημα, για το πού μπορεί να φθάσει και τι μπορεί να πετύχει η θέληση του ανθρώπου!

Παρά το γεγονός ότι το ένα μάτι του ήταν εμφανώς κατεστραμμένο και τ' άλλο ανύπαρκτο, καθώς τον παρακολουθούσα είχα την ελπίδα ότι θα μπορούσε να διακρίνει έστω και αμυδρά κάποιες σκιές... Αλλά και αυτή η μικρή ελπίδα μου διαλύθηκε, όταν βγήκαμε από το πλοίο στην αποβάθρα. Ακόμη και με το μπαστούνι του δυσκολευόταν πολύ να βρει το δρόμο του σε μερικά σημεία της άγνωστης διαδρομής και χρειαζόταν καθοδήγηση από κάποιο συνάνθρωπο…

Αισθάνομαι απεριόριστο θαυμασμό γι' αυτόν τον άνθρωπο, που σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού ούτε καν ενόχλησε κάποιον συνεπιβάτη, για να του περιγράψει το τι βλέπει… Αισθάνομαι απεριόριστη θλίψη για τους ανθρώπους που διαθέτουν υγεία και χρήματα και όμως δεν τ' αξιοποιούν.

Υποθέτω ότι όλοι μας γνωρίζουμε αρκετούς...

Πνευματικά δικαιώματα adventurouslife.gr